Historia chorób zakaźnych jest historią rozwoju człowieka, historią jego przystosowania się do zmiennych warunków środowiska. Kontakt z czynnikami zakaźnymi rozpoczął się jednocześnie z osiadłym trybem życia, hodowlą zwierząt i uprawą roli. Te składowe środowiska do chwili obecnej są źródłem czynników infekcyjnych, ciągle nowych lub zmieniających się, w tym także pod wpływem warunków zewnętrznych. Kontaktowanie się człowieka przez dziesiątki lat z czynnikami zakaźnymi doprowadziło do wytworzenia genetycznie uwarunkowanej odporności, przekazywanej następnym pokoleniom w zależności od częstości i powszechności zachorowań w poszczególnych populacjach. Dzięki temu zapadalność i przebieg chorób zakaźnych były i są zróżnicowane. Najbardziej uwidoczniało się to w odniesieniu do ospy prawdziwej, która występując endemicznie u ludzi odmiany czarnej, przebiegała dość łagodnie, w przeciwieństwie do ludzi odmiany białej i północno-amerykańskich Indian. Obecnie żyjące populacje zawdzięczają w rzeczywistości swoje istnienie tak właśnie wytworzonym mechanizmom. Potwierdziły to epidemie odry na terenach dotychczas dziewiczych (wyspa Faroer w 1846 r. i Fiji w 1878 r., które objęły 98% ludności, epidemia na Grenlandii w 1951 r. – 100% ludności) powodując nie tylko ciężki przebieg choroby, ale i wiele przypadków śmiertelnych. Znaczącym potwierdzeniem tej hipotezy była również pandemia ptasiej grypy w 1918 r. wywołana nowym mutantem, w stosunku do którego nie istniała odporność. Owa „hiszpanka” była odpowiedzialna za większą liczbę ofiar śmiertelnych aniżeli trwająca wówczas wojna światowa. Dotychczas, medycyna nie zdołała odnieść w stosunku do wirusa grypy zbyt wielu sukcesów z powodu zmienności antygenowej tego patogenu, pozwalającej jedynie na produkcję szczepionek o przypuszczalnym składzie antygenowym. Natomiast wcześnie odkryto możliwość zapobiegania innej chorobie – ospie prawdziwej – poprzez wariolizację (ok. V w. n.e.), następnie poprzez szczepionkę (Jenner w 1798 r.), masowo stosowaną już na początku XIX w. w Anglii, Francji, Austrii i Ameryce. Udoskonalenie tej szczepionki w XX w. i produkcja na skalę światową pozwoliła na eradykację tej choroby zakaźnej, jak dotychczas jedynej w świecie (raport WHO 1988).
W latach 20. XX w. stosowano już na skalę światową szczepionkę BCG (powszechne jej zastosowanie w Polsce rozpoczął Duński Czerwony Krzyż w 1945 r.), przeciwko błonicy i tężcowi, zaczęto również produkcję szczepionki przeciwko kokluszowi. Lata 30. XX w. zaowocowały wykryciem szczepionki przeciwko durowi wysypkowemu i żółtej gorączce; od roku 1954 zaczęto masowe szczepienia przeciwko poliomyelitis, a od 1954 r. prowadzono już w wielu krajach tego rodzaju profilaktykę przeciwko odrze. Lata 60. XX w. to początek szczepień przeciwko śwince i różyczce oraz pierwsze produkcje szczepionek skojarzonych. Niestety, w Polsce jako masowe i obowiązkowe szczepienia wprowadzono je dopiero w XXI w. Dalszy rozwój bakteriologii i wirusologii przyczynił się do wytworzenia nowych szczepionek przeciwko takim zakażeniom bakteryjnym jak koklusz (szczepionka bezkomórkowa), Haemophilus infl. b, zakażenia meningokokowe, pneumokokowe, Lyme (mało skuteczna) i wirusowym (WZW B-1981, WZWA-1993), rotawirusom, ospie wietrznej i adenowirusom.
Postępem w rozwoju wakcynologii stało się kolejno: produkcja szczepionek liofilizowanych, szczepionek zawierających tylko toksoidy lub niektóre antygeny (np. polisacharydy), zwiększenie immunogenności szczepionek bakteryjnych poprzez koniugację z innymi antygenami, np. toksoidem błoniczym, zastosowanie inżynierii genetycznej do produkcji szczepionek rekombinowanych. Dzięki tym zabiegom szczepionki stały się bardziej skuteczne, zmniejszono działania uboczne i obniżono wiek szczepionych dzieci. Pojawiła się możliwość kojarzenia niektórych szczepionek nawet w tej samej iniekcji, co zmniejszyło uciążliwość szczepień i zwiększyło poziom odporności poszczepiennej.
Znaczącą trudność przy uzyskaniu skutecznych szczepionek wirusowych stanowi, oprócz grypy, zmienność antygenowa innych wirusów np. HIV, HCV, rhinowirusów i innych.
Eradykacja lub istotne ograniczenie innych chorób zakaźnych oprócz ospy prawdziwej, dzięki takiego rodzaju profilaktyce, jest bardzo zróżnicowane w zależności od poziomu ekonomicznego krajów. Do chorób o znacząco ograniczonej częstości należy poliomyelitis (prawie eradykacja w Europie, Ameryce i krajach Zachodniego Pacyfiku), dur plamisty, dur brzuszny, odra, koklusz, błonica, tężec, gruźlica. Polska należy pod tym względem do krajów o minimalnej zachorowalności.
Pewną przeszkodą w eradykacji niektórych chorób zakaźnych jest konieczność wyprodukowania szczepionki o 100% skuteczności, co uniemożliwiają cechy genetyczne niektórych osób (układ HLA), trwają jednak nad tym badania.
W zapobieganiu zakażeniom skuteczne okazało się także uodpornienie czynno-bierne (od lat 50. XX w.), spełniające pozytywną rolę do dziś (np. przy zakażeniu tężcem, błonicą, HBV i wścieklizną).
W Polsce niewątpliwym sukcesem służby zdrowia w ostatnich latach stało się doprowadzenie do powszechnych szczepień dzieci przeciwko WZW B, różyczce i śwince. Propagowane są szeroko szczepionki zalecane np. przeciwko WZW A. Dyskusyjną spośród nich pozostaje szczepionka przeciwko Varicella-Zoster ze względu na większą możliwość zachorowania na półpasiec w wieku starszym w przypadku szczepienia małych dzieci (szczepienie raczej około 11–13 roku życia).
Na ograniczenie chorób zakaźnych równolegle ze szczepieniami miało wpływ polepszenie warunków ekonomicznych, higieny i zwiększenie świadomości społeczeństwa o znaczeniu profilaktyki w życiu codziennym.
Wprowadzenie tak znaczącej liczby szczepień nie byłoby możliwe bez wcześniejszej identyfikacji patogenów i pogłębieniu wiedzy o konkretnych czynnikach infekcyjnych wywołujących określoną chorobę. Przyczynił się do tego postęp techniczny, rozwój mikroskopii elektronowej, metod immunologicznych i genetycznych. Uważam za stosowne podanie niektórych dat izolacji wirusów lub potwierdzenia metodą hodowli ich patogenności, są to bowiem odkrycia nam współczesne.
W tabeli 1 . przedstawiono wirusy zidentyfikowane w ciągu ubiegłego stulecia.
Tabela 1.
Identyfikacja wirusów poprzez hodowlę, izolację lub metodami molekularnymi w okresie1908–2008
Table 1. Viruses indentification by culture isolation or molecular methods in 1908–2008 period
| Rok/Year | Wirus/Virus | Choroba lub objawy/Disease of manifestiation |
|---|---|---|
| 1912 | Żółtaczka zakaźna | cechy epidemii |
| 1927 | Żółta gorączka (yellow fever) | cechy choroby zakaźnej z żółtaczką |
| 1933 | Influenza A Denga Lymphopcytic choriomeningitis virus (LCMV) |
grypa zapalenie mózgu „aseptyczne” zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych |
| 1935 | Papilloma virus | rak szyjki macicy |
| 1936 | Influenza B | grypa |
| 1945 | Myxovirus | odra |
| 1950 | Influenza C | grypa |
| 1952 | Coxackie Varicella-Zoster |
choroba wielonarządowa wiatrówka, półpasiec |
| 1953 | Adenovirusy | choroba wielonarządowa |
| 1954 | CMV | choroba wielonarządowa |
| 1956 | Rhinovirusy | zap. górnych dróg oddechowych |
| 1962 | Paramyxovirus | różyczka |
| 1965 | Coronavirus (CoV) Au – antygen Australia (HBV) |
zapalenie układu oddechowego zapalenie wątroby |
| 1968 | Ebstein-Barr (EBV) | mononukleoza zakaźna |
| 1972 | Norwalk czynnik | biegunki |
| 1973 | ECHO HAV |
biegunki, objawy wielonarządowe zapalenie wątroby typu A |
| 1974 | Rotavirusy RSV-syncytialny virus Żółta gorączka (yellow fever) |
biegunki, inne objawy zapalenie dróg oddechowych gorączka krwotoczna, uszkodzenie wątroby, niewydolność nerek, śpiączka |
| 1975 | Parvovirus B19 | rumień zakaźny |
| 1977 | HDV Ebola virus Hantaan virus Lassa virus |
zapalenie wątroby (kofaktor HBV) gorączka krwotoczna gorączka krwotoczna z zespołem nerkowym gorączka krwotoczna |
| 1979 | Parainfluenza virusy Herpes simplex |
objawy grypowe wirus opryszczki – objawy skórne i inne |
| 1980 | HTLV-I | białaczka limf. (T-cell lymphoma) |
| 1982 | HTLV-II | białaczka włochata |
| 1983 | HIV | AIDS |
| 1988 | Herpes virus -6 (HHV-6) HEV |
rumień nagły zapalenie wątroby typu E |
| 1989 | HCV Herpes virus 7 (HHV-7) |
zapalenie wątroby typu C choroby wysypkowe skóry |
| 1991 | Guanarito virus | gorączka krwotoczna wenezuelska |
| 1993 | Sin Nombre – Hanta virus | zapalenie układu oddechowego (HPS) |
| 1994 | Sabia virus Hendra virus |
brazylijska gorączka krwotoczna zapalenie mózgu – od koni |
| 1995 | HGV Herpes virus 8 (HHV-8) |
zapalenie wątroby mięsak Kaposiego w AIDS |
| 1997 | H5N1 TTV |
wirus ptasiej grypy zapalenie wątroby |
| 1999 | Nipah virus | zapalenie mózgu – od świń |
| 2001 | Human metapneumovirus SEN |
ostre zapalenie układu oddechowego zapalenie wątroby |
| 2002 | SARS (CoV) | ostre ciężkie zapalenie układu oddechowego |
| 2004 | NL63 (CoV) | ostre zapalenie układu oddechowego |
| 2005 | Human bocavirus (HBoV) | choroby układu oddechowego |
Zdołano wyjaśnić etiologię wielu chorób, chociaż czasami było to sprawą przypadku. Miało to miejsce np. w odniesieniu do ustalenia etiologii mononukleozy zakaźnej. Wirus EBV uzyskany z guza Burkitta został przesłany do badań do laboratorium małżeństwa Henlów. Pracująca w nim laborantka zachorowała na pełnoobjawową mononukleozę zakaźną z wytworzeniem specyficznych przeciwciał. Następnie okazało się, że kliniczne objawy tego zespołu w 10% wywołane są przez inne czynniki infekcyjne, głównie przez wirusy, np. CMV, adenowirusy i inne. Najliczniej wykryte wirusy to powodujące gorączki krwotoczne, ostre zapalenie i niewydolność układu oddechowego oraz zapalenie wątroby. Niektóre z tych ostatnich, jak GB, TTV i SEN, nie mają większego znaczenia klinicznego. Okazało się natomiast, że niektóre wirusy, jak np. HBV, poza specyficznym tropizmem do komórek wątroby mogą być odpowiedzialne za zmiany pozawątrobowe: zespół Gianotti-Crosti znany od 1955 r., kłębuszkowe zapalenie nerek (1971 r.), guzkowe zapalenie tętnic, zespół Guillaina-Barrégo i rak wątroby. Inne wirusy zostały również zidentyfikowane jako onkogenne: HCV (rak wątroby), EBV (guz Burkitta, rak nosogardzieli, B-komórkowy chłoniak, po transplantacji narządów choroba limfoproliferacyjna), HIV (chłoniak), HHV-8 (mięsak Kaposiego), papilloma (rak szyjki macicy).
Nowym problemem naszych czasów stało się zakażenie HIV, w większości przypadków u dzieci wykrywane jako zakażenie wrodzone, niestety zbyt późno rozpoznawane, zwykle jako pełnoobjawowe AIDS. Mniejszy problem u dzieci stanowią zakażenia HIV nabyte.
Nasze stulecie nie może poszczycić się wielkim dorobkiem w zakresie leków przeciwwirusowych. Spośród nich najbardziej przydatny okazał się acyclovir (Herpes simplex, Varicella-Zoster), gancyclovir (cytomegalia), ribavirina, szczególnie w połączeniu z interferonem w hepatitis C. Natomiast lamivudyna jako lek w hepatitis B nie zdała egzaminu nawet przy jednoczesnym zastosowaniu interferonu. Bodźcem do poszukiwań nowych leków przeciwwirusowych stał się wirus HIV. Skojarzone leczenie lekami retrowirusowymi różnych grup, początkowo prowadzone tylko u dorosłych, stało się także dostępne i jest skuteczne u dzieci (HAART). Leki te dzielą się na 4 klasy i większość z nich może być stosowana także u dzieci: nukleotydowe/nukleozydowe inhibitory odwrotnejtranskryptazy (NRTI/NtRTI) (Zidovudine, Didanosine, Zalcitabine, Stavudine, Lamivudine, Abacavir, Entricitabine, Tenofovir), nienukleozydowe inhibitory odwrotnej transkryptazy (NNRTI) (Nevirapine, Efavirenz, Delaviridine), inhibitory proteazy (PI) (Indinavir, Ritonavir, Saquinavir, Nelfinavir, Lopinavir, Amprenavir, Atazanavir, Tipranavir) i inhibitory fuzji (FI) (Enfuviritide). Zestawy leków uzależnia się od wieku dziecka, poziomu odporności i zaawansowania choroby. Leczenie prowadzone jest w wysoko wyspecjalizowanych ośrodkach.
Za sukces polskich pediatrów zajmujących się zapaleniami wątroby należy uznać uzyskanie rządowego programu leczenia zapalenia wątroby typu B (1994 r.), a następnie zapalenia wątroby typu C, co pozwoliło znacząco zahamować przewlekłe, postępujące zapalenia wątroby i marskość wątroby, a także zapobiegać występowaniu raka tego narządu.
Wielkim odkryciem ostatniego 20-lecia stała się identyfikacja nowych czynników zakaźnych, składających się tylko z białek – prionów (1984 r.) odpowiedzialnych za niektóre choroby degeneracyjne układu nerwowego u dorosłych. Oprócz profilaktyki nie jest znane leczenie.
Wykrywanie bakterii, ich hodowla i identyfikacja były znacznie łatwiejszym zadaniem. Przed wynalezieniem mikroskopii elektronowej w dużej mierze zdołano poznać budowę komórek (np. jądro komórkowe – 1831 r., aparat Golgiego – 1898 r.), jednakże dzięki nowej technice (mikroskop elektronowy – 1938 r.) dokładniej poznano szczegóły ich budowy – inne organelle (lizosomy, rybosomy, peroksysomy, mitochondria), budowę jądra komórkowego (RNA, DNA), siateczkę śródplazmatyczną, mozaikową strukturę błony komórkowej (1972 r.); okazało się, że błona komórkowa posiada zróżnicowaną przepuszczalność (kanały jonowe – 1975 r.), komórki cechują się zróżnicowanymi receptorami i ligandami. Wszystkie te odkrycia dotyczące komórek ludzkich i bakteryjnych były znaczące dla poznania procesów odpornościowych i leczenia. Poznano dziedziczenie materiału genetycznego bakterii, jak również powstało określenie odporność śródzakaźna, ilustrująca wymianę genetyczną między szczepami bakteryjnymi.
Do ważnych zmian w klasyfikacji bakterii należy wyodrębnienie bakterii „atypowych”, jak się okazało w latach późniejszych, odpowiedzialnych za zmiany wielonarządowe: Mycoplasma genitalis (1936), Mycoplasma pneumoniae (1940), Chlamydia (1960), Legionella pneumophilia (1977). Znaczące także było wykrycie Campylobacter jejuni (1977) (nowa etiologia biegunek), szczepów toksynogennych gronkowca złocistego (1981), Escherichii coli 0157:H7 (1982) (krwotoczne zapalenie jelit i zespół hemolityczno-mocznicowy), Borrelii burgdorferi (borelioza), Helicobacter pylori (1985) (wrzód żołądka), Ehrlichii chafeennsis (1989) (ludzka erlichioza), vankomycyno-opornych szczepów gronkowca złocistego (2002). Została zmieniona kwalifikacja promienicy z grzyba na bakterię Gram (+) oraz Pneumocystis carini z pasożyta na grzyb.
W tabeli 2 . podano daty wykrycia pierwszych przedstawicieli leków przeciwbakteryjnych (antybiotyków naturalnych, półsyntetycznych i syntetycznych, sulfonamidów). W ciągu ostatnich lat poznano bliżej mechanizmy działania poszczególnych grup antybiotyków (tab. 3 ). Ze względu na różnorodne mechanizmy i kliniczne reperkusje podzielono antybiotyki na 3 grupy (tab. 4 ) w celu określenia możliwości korzystnego ich kojarzenia (tab. 5 ). Postępem okazało się bowiem leczenie skojarzone dwoma antybiotykami lub trzema, co pozwala na podawanie mniejszych dawek, krótsze leczenie i zapobiega uodpornieniu szczepów bakteryjnych. Poza korzystnym działaniem antybiotyków zwrócono uwagę na ostre i przewlekłe powikłania po antybiotykoterapii, co zilustrowano w tabeli 6 .
Tabela 2.
Antybiotyki i sulfonamidy – pierwsi przedstawiciele poszczególnych grup
Table 2. Antibiotics and sufonamides – the first representants of several groups
| Rok/Year | Lek/Drug |
|---|---|
| 1899 | Pyocyanaza anty-Anthrax |
| 1928 | Pyocyanaza – produkcja na skalę przemysłową |
| 1929 | Penicillina – wynalezienie |
| 1941 | Penicillina – produkcja na skalę przemysłową |
| 1944 | Sulfadiazyna, S-merazyna, Sulfamet, Nitrofurantoina |
| 1944 | Streptomycyna |
| 1945 | Cefalosporyna C |
| 1950 | Oxytetracyclina |
| 1951 | Nystatyna |
| 1952 | Erythromycyna |
| 1956 | Vancomycyna, Amphoterycyna B |
| 1963 | Gentamycyna, Rifampicina |
| 1980 | Monobactamy, Chinolowe pochodne, Carbapenemy |
Tabela 3.
Mechanizmy działania antybiotyków
Table 3. Antibiotics mechanism of activity
| 1. Zahamowanie RNA-polimerazy bakterii: rifamycyna |
| 2. Zahamowanie biosyntezy ściany komórkowej bakterii na: |
| 30 s ribosomie: |
| tetracykliny |
| aminoglikozydy, np.: |
| streptomycyna |
| gentamycyna |
| tobramycyna |
| amikin |
| 50 s ribosomie: |
| chloramphenicol |
| makrolidy, np.: |
| erytromycyna |
| linkomycyna |
| spiramycyna |
| oleandomycyna |
| 3. Zahamowanie biosyntezy ściany komórkowej bakterii przez: a) zahamowanie działania szeregu enzymów, białek wiążących penicylinę zlokalizowanych w membranie, a biorących udział w końcowym stadium syntezy glikoproteidów; penicyliny, cefalosporyny, monobactamy, carbapenemy b) wysoko specyficzne wiązanie białek bakterii: mecilinam |
| 4. Zwiększenie przepuszczalności membrany a) masywna ucieczka z komórki bakteryjnej aminokwasów, puryn, pirymidyny b) śmierć komórki; polimyksyny |
| 5. Blokowanie replikacji DNA w małych dawkach, a zahamowanie transkrypcji DNA w dużych stężeniach |
| pochodne chinolonowe: |
| ofloxacin |
| enoxacin |
Tabela 4.
Podział antybiotyków na grupy z punktu widzenia możliwości ich kojarzenia
Table 4. Antibiotics divide according to possibility of their connection
| Grupa A | Grupa B | Grupa C |
|---|---|---|
| Aminoglikozydy Polimyxyny |
Penicyliny Cefalosporyny Rifamycyna Carbapenemy Monobactamy |
Chloramphenicol Makrolidy Tetracykliny |
Tabela 5.
Zasady łączenia grup antybiotyków
Table 5. Principles of antibiotic groups connection
| Brak antagonizmu |
| Antybiotyk z grupy A + antybiotyk z grupy A |
| Antybiotyk z grupy A + antybiotyk z grupy B |
| Uwaga! Niekoniecznie oznacza to korzystne działanie takiego skojarzenia, chociaż może być różny punkt uchwytu antybiotyków, np. oba mogą być znacznie nefrotoksyczne. |
| Uwaga! Wyjątek stanowią (antagonizm): |
| imipenem + cefoperazon |
| imipenem + penicylina |
| Brak antagonizmu lub nieznaczny |
| Antybiotyk z grupy A + antybiotyk z grupy B |
| Antybiotyk z grupy A + antybiotyk z grupy C |
| Antybiotyk z grupy B + antybiotyk z grupy C |
| – bakteriostatyki obniżają często działanie antybiotyków bakteriobójczych |
| Antagonizm |
| Antybiotyk z grupy C + antybiotyk z grupy C np. na wiele Gram (+) bakterii: |
| erythromycyna + lincomycyna Gram (-) bakterii: |
| lincomycyna + chloramphenicol |
| novobiocyna + tetracykliny |
Tabela 6.
Powikłania po antybiotykoterapii
Table 6. Side effects of antibiotics therapy
| 1. Szok anafilaktyczny |
| 2. Odczyn Hexheimera-Łukasiewicza – uczulenie na toksyny bakteryjne przy ich masywnym rozpadzie podczas intensywnej antybiotykoterapii: wysypki, wstrząs |
| 3. Zespół Hoigne’a – w czasie podawania penicilliny prokainowej przedostanie się kryształków do naczyń żylnych. Objawy: pobudzenie, zawroty głowy, mrowienie języka, kończyn, nieostre widzenie, sinica, kaszel. Objawy ustępują samoistnie, rzadko następuje zgon |
| 4. Zespół Nicolau – przedostanie się antybiotyku podczas iniekcji domięśniowej do układu tętniczego; toksyczne działanie na ścianę naczynia, zatory, zakrzepy |
| Objawy: silny ból w miejscu iniekcji, zblednięcie, marmurkowatość, martwica skóry; |
| iniekcje w pośladek: promieniowanie bólu wzdłuż n. kulszowego oraz w kierunku podbrzusza, następnie wzdłuż n. kulszowego |
| drugiej kończyny; może dojść do poprzecznego uszkodzenia rdzenia; amputacji kończyny |
| 5. Zespoły toksyczno-alergiczne: |
| Z. Stevensa-Johnsona, Z. Lyell’a |
| 6. Zespół szarego dziecka – zatrucie chloramphenicolem u nowordka wskutek niedojrzałości wątroby (niedostateczne wiązanie antybiotyku z kwasem glukuronowym). |
| 7. Zaburzenia odporności – działanie cytostatyczne |
| 8. Agranulocytoza – u małych dzieci, chloramphenicol |
| 9. Uszkodzenie n. słuchowego – aminoglikozydy |
| 10. Uszkodzenie nerek – aminoglikozydy, polimyksyny, niektóre cefalosporyny, monobactamy |
| 11. Uszkodzenie wątroby – tetracykliny, cefalosporyny, rifampicyna, monobactamy |
| 12. Dysbakterioza przewodu pokarmowego, grzybice |
| 13. Wysypki – np. po ampicillinie oraz różne objawy alergiczne |
Doświadczenia ostatnich 30 lat wykazały znaczenie eliminacji zakażeń na drodze biologicznej konkurencji bakterii, wspomaganie rozwoju flory saprofitycznej przy zaniechaniu uporczywej, często bezskutecznej antybiotykoterapii (przewlekłe zakażenia jelitowe, np. salmonelozy).
Pomimo dużego postępu w antybiotykoterapii nie zdołano uzyskać znaczących sukcesów w leczeniu szoku septycznego (np. zakażenie meningokokowe). Przyczyny są jednakże złożone – nie tylko zbyt późne rozpoznanie i w związku z tym nieskuteczne leczenie, lecz także osobnicze cechy genetyczne warunkujące piorunujący przebieg choroby.
Nowe technologie rokują produkcję nowych szczepionek, leków antywirusowych, antybakteryjnych i przeciwgrzybiczych, można mieć więc nadzieję, że podążymy za nowymi wyzwaniami, jakie stawiają nam ciągle znane już czynniki infekcyjne, i za nowymi, adaptującymi się infekcjami jako infekcje człowieka.
Footnotes
Autorzy nie zgłaszają konfliktu interesów.